Last Insurgents of the Ghetto
Above: This picture, originally captioned "Mit Gewalt aus Bunkern hervorgeholt" (Forcibly pulled out of bunkers), was taken by one of the German photographers who accompanied Jürgen Stroop's troops in the April and May of 1943 action to crush the Warsaw Ghetto Uprising, to destroy the ghetto, and to murder the remaining inhabitants. It was used, along with dozens of other photos to illustrate General Stroop's report on the action. Below: This photo from the Stroop Report, originally captioned "Abtransport von Juden" (Transporting of Jews onward), was taken in May, 1943 on Zamenhofa Street as the ghetto was being demolished. (More photographs from the Stroop report can be found here.
Posted on April 19, 2018, in remembrance of the 75th anniversary of first day of the Warsaw Ghetto Uprising.
On May 16, 1943, General Jürgen Stroop announced that the Warsaw Ghetto had been completely blown and burned out of existence. His collected daily reports, which began on April 19, 1943 when the Nazi action to destroy the ghetto and its inhabitants started, was originally titled Es gibt keinen jüdischen Wohnbezirk in Warschau mehr! (The Jewish Quarter of Warsaw is No More! ) Every day the assault was meticulously documented by Stroop, and conscientiously photographed by his men.
Two years earlier Karl Jäger, commander of Nazi Einsatzkommando 3, submitted a report on his actions in Lithuania by stating that with the exception of a few slave laborers, "Today I can confirm that our objective, to solve the Jewish problem for Lithuania, has been achieved by EK 3. In Lithuania there are no more Jews. . ."
In the spring of 1943 Stroop faced a larger challenge: Poland had far more Jews than Lithuania so marching people to the sides of ditches and gunning them down was not an effective means of achieving the "final solution". And concentrating Jews in ghettos did not reliably lead to maintaining a cheap source of slave labor or to easily arranging to transport human beings to convenient mass murder sites. And, unfortunately for Nazi goals, ghettos sometimes led to insurrection, even in the face of massive force.
The first decree establishing the Warsaw Ghetto was posted in October, 1940. Less than two years later, once the Nazis had perfected their extermination methods, mass deportations began. Some 300,000 Jews were deported from the ghetto to the death camps. With 60,000 Jews remaining, the ghetto boundaries were reduced. But by January, 1943, visible signs of Jewish resistance within the ghetto became apparent.
On April 19, 1943 Nazi troops began an effort to liquidate the Warsaw Ghetto and its entire population. That same day marked the beginning of the Warsaw Ghetto Uprising.
Leon Najberg, photographed after the Shoah. Najberg was just 17 years old during the uprising and just 18 in September 1943, when he was one of the last fighters to escape from the ghetto.
In our family book, The Halborns: Ancestors - Immigrants - Survivors (page 142), we outlined Leon Najberg's story. Here is a brief and incomplete reprise:
Leon Najberg was born on March 10,1926. Before his 17th birthday, he became a member of the Jewish resistance in the Warsaw Ghetto.
Jürgen Stroop declared the Warsaw ghetto "no more" on May 16, 1943, less than a month after he began his effort to obliterate the ghetto and its inhabitants. But within the ghetto ruins there were still people hidden, including many resistance fighters, Leon Najberg among them. Leon and other fighters trapped in the ghetto spent their days working to clear escape routes through the ghetto ruins, helping the hundreds of others still hiding, and continuing to fight when necessary.
On September 26, 1943 Leon and three companions finally escaped from the ruins of the ghetto. Leon found shelter with a Polish underground acquaintance. Then, during the Warsaw Insurrection, which began in August, 1944, Leon fought with the Polish resistance. During this period, either in hiding or in action during the Warsaw Insurrection, he was given the code name “Marian”.
While in hiding Leon filled 18 notebooks with his memories of the ghetto and the Jewish resistance. Many of those notebooks were lost in the last days of the war. But Leon survived and after the war met and married Alina Halborn, who had survived the war in Uzbekistan and Tajikistan together with her father, Samuel Halborn. Samuel, Leon and Alina eventually made their way to Israel, where they remained for the rest of their lives. Leon and Alina had three children, Shmuel, Michaela and Amir.
The ghetto resistance was seared into Leon Najberg's memory and after the war he was able to reconstruct and record most of the story. In 1958 his book The Last Insurgents of the Ghetto was published in Israel. In 1993 the book was republished in Poland. The chapter below, titled "Po czterech tygodniach walk" (After Four Weeks of Fighting), covers late May, 1943, the first days after Stroop declared the ghetto "no more".
What follows is an Excerpt From The Last Insurgents of the Ghetto by Leon Najberg. Each calendar date covered in the chapter below is posted first in Polish, followed by the same date in an English language translation.
Po czterech tygodniach walk - After four weeks of fighting
Jest niedziela, 16 maja (1943). Po czterech tygodniach powstania mieszkam wraz z rodzeństwem Lidzbarskich, Szermanami, Koplami i tzw. grupą Klojńskiego w spalonych pokojach. O piętro niżej znajduje się mieszkanie Tajsta – zupełnie ocalałe, kompletnie urządzone. Patrzę na to mieszkanie i widzę w nim analogię do obecnego życia Żydów. Spośród rodzin ocalały tylko jednostki. Z całych ulic, zajmowanych dotychczas przez Żydów – także jednostki. Z miasteczek żydowskich – jednostki… Z całej Polski, z milionów – tysiące. I to życie nasze jest na razie cudem ocalone i zawieszone nad ruinami żydostwa polskiego.
Aczkolwiek serce nasze jeszcze bije, to już nigdy nie zagości w nim radość życia. Po prawie miesiącu ciemności i braku powietrza znowu rozkoszujemy się powietrzem, światłem dziennym i słońcem. Jesteśmy znów ludźmi, nad którymi jest niebo i słońce, które jednak nie świeci dla wszystkich swymi złotodajnymi promieniami.
Po południu panował spokój. Mordercy przybyli dopiero o godzinie 1 po południu i nakryli bunkier przy Świętojerskiej 38 (tzw. ogólny). Szwaby po wywierceniu otworów wpuścili fosgen i wykurzyli ludzi. Po przeprowadzeniu wstępnych prac do mordu (rewizji osobistej i rabunku mienia) przystąpili do wymuszania zeznań, gdzie są jeszcze Żydzi ukryci. Spośród 60 ludzi wynaleźli osiemnastoletniego Mońka Kirszenbauma ze zgangrenowaną nogą, który był raczej podobny do trupa niż do żywego człowieka. Zażądali on niego, aby wskazał bunkry z ukrytymi Żydami. Moniek kategorycznie stwierdził, że nie wie. Mordercy tylko na to czekali. W ruch poszły szpicruty i ołowiane kable. Moniek zacisnął zęby i trwał w szlachetnym uporze, aby nie zdradzić współbraci. Ale Niemcy mają na wszystko metody… Jeden z SS-manów przestrzelił Mońkowi rękę, grożąc: „Wenn du zeigst nich Judenbunker, schiesse ich dir tot”. Hardy Moniek, wijąc się z bólu, krzyczał: „Mordercy, nie zdradzę! Możecie mnie zabić!”.
Ale to już było zbyt wiele dla rozwścieczonych zbirów, przywykłych do wydobywana zeznań bez oporu. Bandyci poczęli katować rannego kolbą karabinu, z przestrzelonej ręki ciekła ciurkiem krew, a gdy i te cierpienia nie złamały uporu Mońka, w sukurs przyszedł browning. Tym razem postrzał w nogę zwalił nieszczęsnego na ziemię. Moniek padł zemdlony. Pejcze trzech zbirów poszły w ruch… bili go nieludzko.
Nieszczęsna ofiara, wiedząc że bunkier Leonka na Wałowej 2 został już nakryty – podał ten adres mordercom licząc się z tym, że w bunkrze nie ma żywych ludzi. Mordercom udało się jednak wyciągnąć stamtąd 12 osób, które poprzedniej nocy przybyły się tu ukryć. Schwytanych ustawili w szeregi i pognali; herszt bandy powiedział ironicznie do pewnej staruszki: „Ihr alle bekommt Arbeit!”. Mońka oprawcy dobili.
Z dnem dzisiejszym odeszli od nas między innymi: Foersterowie, Mosenkisowie, Manhajmerzy, Glikier, Goldowajgowie, Bachmajerowie, Krancowie, Janowska z dzieckiem, Nudelmanowa z Rysiem, N. Prywes z rodziną i Leonek z rodziną. Na miejscu zostali zastrzeleni 96-letnia Kramerowa, 74-letna kulawa Jakubowska, Moniek i nie znana mi osoba. Na podwórzu Świetojerskiej 38 leżą walizki, torby, plecaki, portmonetki, pantofle i dokumenty nowych ofiar. Ślady odbytej rewizji.
Today is Sunday, May 16th. Four weeks of the uprising have passed and I am now living with the Lidzbarski siblings, the Szermans, the Kopels, and the so-called Klojński group in burnt-out rooms. One floor below us is Tajst’s flat, entirely saved, fully furnished. When I look at this flat, I see an analogy to the current life of Jews. From large families, few members survived. Of entire streets once occupied by Jews – only a few still exist. Of all Jewish shtetls – few remain. In all of Poland – from millions of Jews, only thousands are left. Our life at the moment is miraculously saved and suspended above the ruins of Polish Jewry.
Though we feel our heart is still beating, the joy of life will not return to it any more. After almost a month of darkness and suffocation, we can again enjoy the fresh air, the daylight and the sun itself. We are humans again, with the sky above and the sun with its golden rays, though they do not shine on all.
It was calm in the afternoon. The murderers only arrived at 1 pm and overran the so-called “common” bunker near 38 Świętojerska St. The Jerries drilled some holes, pumped in phosgene, and smoked everybody out. After some initial preparations aimed at murdering all captives (strip searches and confiscation of belongings), they started extracting confessions of where other Jews might be hidden. From some 60 people, they picked out 18-year-old Moniek Kirszenbaum, whose leg was gangrenous, and who looked more like a corpse than a living person. They ordered him to point out other bunkers with hidden Jews. Moniek flatly denied knowing anything. It was just what the murderers were waiting for. Riding crops and lead cables were put to use. But Moniek gritted his teeth and maintained his noble obstinacy, determined not to betray his brethren. The Germans however had a method for every situation… One of the SS-men shot Moniek through his hand, and threatened “Wenn du zeigst nich Judenbunker, schiesse ich dir tot” (If you do not show Jewish bunkers, I will shoot you dead). Moniek, so obstinate and writhing in pain, yelled: “Murderers, I won’t betray them! You can kill me!”
However, that was a bit much for the enraged thugs accustomed to easily extracting confessions. The bandits began beating him with the butt of a rifle, all the while blood was pouring out his shot-through hand. But when even those sufferings could not defeat Moniek’s tenacity they used a Browning. A shot in the leg swept him off his feet. Moniek fell in a dead faint. Riding crops were again put to use… he was savagely beaten.
The poor victim, knowing that Leonek’s bunker at 2 Wałowa St. had already been overrun, gave the murderers its address hoping that there were no living people inside the bunker. However, the murderers managed to capture 12 Jews who had gone there the previous night to hide. All the apprehended were lined up and whipped onwards; the chief of the bandits saying ironically to an old lady: „Ihr alle bekommt Arbeit!”. (You all get work!) The butchers then shot Moniek dead.
Today we lost, among others: the Foersters, the Mosenkis, the Manhajmers, Glikier, the Goldowajgs, the Bachmajers, the Krances, Ms. Janowska with her child, Ms. Nudelman with her son Rysio, N. Prywes with his family and Leonek with his family. Some other people were shot on the spot: 96-year-old Ms. Kramer, 74-year-old crippled Ms. Jakubowska, Moniek and a person whom I did not know personally. In the courtyard of 38 Świetojerska St. lay the suitcases, bags, rucksacks, purses, slippers and documents of all those new victims. There were also traces of past searches.
18 maja. Nadal aktualny jest problem wydostania się do dzielnicy „aryjskiej”. Jedynie przedostanie się na „tamtą stronę” mogłoby nas – chwilowo – zabezpieczyć przed śmiercią. Nasze rozpaczliwe wysiłki skierowaliśmy znów na tunel byłego schronu Mietka Rozenberga. Poparzony inżynier Kramsztyk (był architektem schronu Rozenberga) znał doskonale ten tunel. On też opracował plan podkopania się do niego przez piwnice przy Wałowej 2.
Piwnice te roiły się od much, które obsiadły leżące tu trupy. Gdy weszliśmy, mogło się wydawać, że piwnica jest wypełniona duchami, a żar bijący z rozpalonych sklepień sprawiał wrażenie, że jesteśmy w piekle za życia. Aby dostać się do tunelu, musieliśmy odwalić dziesiątki metrów sześciennych piachu. Przez utworzone dojście podkopaliśmy się pod fundament piwniczny domu przy Wałowej 2, który graniczył z piwnicami domu przy Świętojerskiej 38. W piwnicach przy Wałowej 2 natknęliśmy się na dużą ilość zakopanej porcelany oraz na pewną ilość wyrobów szklanych do żyrandoli, a także na szkło okienne.
Po dostaniu się do tunelu znaleźliśmy wewnątrz 18 bloków masła i pewną ilość cukru. Tunel ten, jak i wszystkie inne, nie był przekopany aż do wyjścia. Rozpoczęliśmy pracę, lecz była ona bardzo niebezpieczna, gdyż znajdowaliśmy się pod chodnikiem dzielnicy „aryjskiej”, graniczącym z parkanem Ogrodu Krasińskich. Nad nami słyszeliśmy kroki wartowników, którzy regularnie przemierzali swój odcinek, każde zaś mocniejsze uderzenie szpadla wywoływało echo, które wartownicy mogliby słyszeć, unieszkodliwiając nas za pomocą jednego granatu. Dlatego też pracę wykonywaliśmy powoli, z zachowaniem wszelkich środków ostrożności. Nie maskowaliśmy natomiast wydobywanego z tunelu piachu sądząc, że Niemcy nie wejdą do rozżarzonej piwnicy, cuchnącej trupim odorem. Po ukończeniu pracy maskowaliśmy tylko zrobione przez nas dojście do tunelu. Robiliśmy też w pobliżu odpowiednie znaki, aby następnego dnia móc sprawdzić, czy Niemcy kontrolują ten odcinek.
Po dwóch nocach usilnej pracy udało nam się przedostać do fundamentów domu przy ul. Świętojerskiej 25 lub 27. Przedostanie się do wnętrza piwnicy tego domu mogliśmy przeprowadzić w dwojaki sposób: przez podkopanie się pod fundament tego domu lub przez wydłubywanie z fundamentu cegieł. Nie można było wybijać cegieł, gdyż w pobliżu znajdowali się niemieccy wartownicy. Wybraliśmy sposób pierwszy.
Gdy jednak osiągnęliśmy nasz cel, uzyskując bardzo wąski przekop, znów nieprzewidziany przypadek zrządził, że praca poszła na marne.
Piwnice tego domu zalane były wodą, a woda szybko przedostawała się przez nasz wykop i zalewała cały tunel. Wykop trzeba było zasypać i odczekać, aż poziom wody opadnie. Następnego dnia zaś Niemcom udało się wykryć tunel i wysadzić go w powietrze. Jedynym pożytkiem, jaki mieliśmy z tej pracy, było znalezione masło, które zamienialiśmy na inne produkty u ludzi znajdujących się w jeszcze nie wykrytych schronach lub szkieletach wypalonych domów.
Lwia część ludzi znajdowała się na Świętojerskiej 34, Świętojerskiej 30 oraz na Wałowej 6. Na Świętojerskiej 34 zastaliśmy naszego rabina, któremu udało się cudem uciec z grupy osób, prowadzonej na Umschlagplatz, a wyciągniętych ze schronu przy Świętojerskiej 38. Rabin opowiedział nam, że chowa się w wypalonym domu, a całymi dniami odmawia „tylim” za wszystkich Żydów, ocalałych jeszcze w getcie. Daliśmy mu masło i inne artykuły i postanowiliśmy go aprowizować, dopóki będziemy na tym terenie.
May 18th. The problem of crossing the wall to the “Aryan” district is ongoing. Getting to the “other side” seems to be the only way to, temporarily, save us from death. Once again, we directed our desperate efforts into reaching the tunnel to Mietek Rozenberg’s shelter. Kramsztyk, an engineer who had been badly burned and had designed Rozenberg’s shelter, knew the tunnel perfectly. He also orchestrated the plan to dig to the tunnel through the cellars of 2 Wałowa St.
The cellars were swarming with flies which lived off the lying corpses. As we entered, it felt like the cellar was filled with ghosts. The heat coming from the burning ceiling arches gave the impression of being in hell. To reach the tunnel we had to clear tens of cubic meters of sand. Through this passage, we dug beneath the cellar foundation of 2 Wałowa St., which bordered the cellars of 38 Świętojerska St. In the cellars of 2 Wałowa St., we came upon a significant amount of buried porcelain, some chandelier glass, and window panes.
Once we got into the tunnel, we found 18 blocks of butter and some sugar. This tunnel, like all others, was not dug through to the exit. We got to work, but it was very dangerous since we were beneath the sidewalk of the "Aryan" district, bordering the fence of the Krasiński Garden. Above us we heard the steps of guards who regularly roamed this stretch, and every firm strike of the spade caused an echo which, if heard by the guards, would lead them to wipe us out with a single grenade. Therefore we worked slowly, taking all the necessary precautions. However, we were not concealing the sand removed from the tunnel, thinking that the Germans would not enter the glowing hot basement which reeked of cadavers. After finishing the work we concealed the tunnel entrance we had just made. We also left certain markings nearby so the next day we could check if Germans were controlling this stretch.
After two nights of intense digging we managed to reach the building foundations at 25 or 27 Świętojerska St. We could get into the cellar in one of two ways: either through digging underneath the foundations, or by carefully removing bricks from the foundation wall. It was not an option to hammer out the bricks since there were German guards nearby. We chose the first method.
However, once we achieved our goal of making a very narrow opening, an unforeseen accident once again caused our work to go to waste.
The cellars of this house were flooded with water, and the water quickly poured through our opening, flooding the entire tunnel. It was necessary to bury the opening and wait for the water level to drop. The next day, the Germans discovered the tunnel and blew it up. The only thing we gained from our labour was the butter we found, which we later traded for other products from people hiding in as of yet undiscovered shelters or remnants of burnt-out houses.
The majority of people were hiding at 34 Świętojerska, 30 Świętojerska and 6 Wałowa St. At 34 Świętojerska St. we met our rabbi who miraculously managed to escape from a group of people being led to Umschlagplatz after being apprehended at the 38 Świętojerska St. shelter. Our rabbi told us that he had been hiding in a burnt-out house and that he spends all day reciting the “tylim” prayer for all those Jews who were still living in the ghetto. We gave him some butter and other items and decided to provide him with food and necessities for as long as we were in the area.
Photos are from the Stroop Report web page on Wikipedia.
Jest środa, 19 maja. Postanowiliśmy nawiązać kontakt z PPR z dzielnicy polskiej, mając nadzieję, że przyjdzie nam z pomocą przy wydostaniu się z getta do partyzantki; inż. Goldman znał odpowiednie hasło. W tym celu wyruszyła w teren ośmioosobowa grupa naszych „gruzowców”. Celem naszej wyprawy był „dziki teren”, a dokładnie róg Gęsiej i Nalewek, gdzie znajdowała się telefoniczna skrzynka rozdzielcza. Mamy krótką broń, kilka niemieckich granatów i aparat telefoniczny, który został wyciągnięty przez F. Rozenberga z płonącego domu. Wbrew przewidywaniom natknęliśmy się na nocny patrol niemiecki. Melon i Lolek wzięli Niemców na cel swych visów.
„Hans, ich bin verwundet!” – dał się słyszeć dziki krzyk Niemca. Jeszcze parę wystrzałów i oto drugi oprawca padł ścięty jak dąb. Reflektory z nalewkowskiej „wachy” rozpoczęły poszukiwania, a erkaemy zaczęły nas ostrzeliwać. Wycofaliśmy się jednak szybko w gruzy domu przy Nalewkach 34, aby po chwili niespodziewanie wypaść od Franciszkańskiej. Niemiecki erkaem zamilkł, a Hans opatrywał „kamrata”. Reflektor z nalewkowskiej „wachy” oświetlił cel. Do głosu dochodzi Arie. Jednym granatem pozbawił życia dwóch szubrawców. Tak, noc do nas należy, tego atutu nie pozwolimy sobie wydrzeć z rąk! Łupem naszych był karabin, mapa getta i dokumenty na nazwisko Maks Rohl. Ze swych skromnych zapasów amunicji straciliśmy dziewięć nabojów i dwa granaty. Plan nawiązania kontaktów z dzielnicą polską odłożono.
Today is Wednesday, May 19th. We decided to get in touch with the PPR (Polish Workers Party) operating in the Polish district, hoping that they would help us get out of the ghetto and reach the resistance. Engineer Goldman knew the password. An eight person group of our “rubblers” set out with this task. The target of our expedition was the “wild zone”, namely the intersection of Gęsia and Nalewki Street, where a telephone junction box was located. We had pistols, a few German grenades, and a telephone which was pulled out of a burning house by F. Rozenberg. Unexpectedly, we came across a German night patrol. Melon and Lolek aimed their pistols.
One of the Germans let out a wild scream – "Hans, ich bin verwundet!” (Hans, I've been wounded.). A couple more shots followed and the other executioner was cut down like a tree. Search lights from the watch tower on Nalewki Street began to sweep the area and machine guns fired in our direction. We quickly withdrew into the rubble of 34 Nalewki St., in order to sneak out unexpectedly onto Franciszkańska Street. The German machine guns fell silent as Hans dressed his “comrade’s” wounds. The search light on the Nalewki Street watch tower lit up the target. Now Arie stepped forward. He eliminated two thugs with a single grenade. Oh yes, the night belongs to us, and we are not going to let them rip this advantage from our hands! Our haul was a rifle, a map of the ghetto and documents for one Maks Rohl. We lost nine rounds and two grenades from our meager ammunition stock. Our plan to contact the Polish district was put on hold.
23 maja. Dnia tego na nasz teren przybyli polscy pracownicy wodociągowi pod eskortą Niemców i wyłączyli wszystkie magistrale wodne, doprowadzające wodę na teren szczotkarzy. Z tej beznadziejnej sytuacji wyratował nas Heniek Zemsz, który wziął grupę ludzi do pomocy, dorobił prowizoryczny klucz sztorcowy i otworzył jedną magistralę wodną, doprowadzającą wodę do drugiego podwórka przy Świętojerskiej 38. Wody bieżącej nie mieliśmy jednak długo. Po kilku dniach Niemcy nakazali odciąć całkowicie dopływ wody na nasz teren.
Poczęliśmy czerpać wodę z ocalałych studni artezyjskich, znajdujących się w nie wykrytych jeszcze schronach. Otrzymywanie wody w ten sposób nastręczało dużo trudności ze względu na skomplikowane dojście do schronu. Na terenie tym były również studnie zwykłe, dostarczające wody podskórnej. Jedna z takich studni znajdowała się w wykrytym przez Niemców schronie przy Świętojerskiej 28, znajdującym się w piwnicy pod toaletą ogólną domu. Wejście do schronu prowadziło przez miskę klozetową (która znajdowała się w normalnej przegródce ubikacyjnej) i była przytwierdzona do ściany zamaskowanymi zawiasami. Po odsunięciu miski można się było dostać do otworu i po drabinie zejść do piwnicy. Czerpaliśmy stamtąd wodę przez kilka dni. Pewnego dnia zauważyliśmy, że woda była zabarwiona. Ludzie ukrywający się w pobliżu ostrzegli nas, aby tej wody nie używać, gdyż Niemcy byli tego dnia w schronie i najprawdopodobniej wodę zatruli.
Po wyłączeniu dopływu wody do terenu szczotkarzy Niemcy podczas akcji zaczęli stosować nowy system: po nakryciu schronu zatruwali znajdujące się tam źródła wody, zaś studnie artezyjskie wysadzali w powietrze. Zaczęli również z wykrytych schronów wywozić artykuły żywnościowe, a także walizy z odzieżą. Zdarzały się przypadki, że rzeczy niszczyli na miejscu, artykuły zaś żywnościowe pozostawiali, polewając je naftą.
System podejmowanych akcji ciągle się zmieniał. Do tej pory akcja prowadzona była terrorem i siłą przy użyciu takich środków pomocniczych jak ogień, aparaty podsłuchowe, czasami również przy pomocy psów. W miarę przeciągania się czasu trwania akcji Niemcy sięgnęli do nowych szatańskich pomysłów.
Ocalałe schrony trudno było „nakryć”, a jeszcze trudniej złapać ludzi żywcem. Chcąc uwieńczyć sukcesem kolejną akcję, Niemcy poczęli używać podstępów. Ekipy, które przychodziły na nasz teren, przyprowadzały ze sobą Polaków i jednego żydowskiego kapusia. Kapuś zwykle chodził po podwórkach i wywoływał (po żydowsku) różne imiona, albo również po żydowsku wykrzykiwał: „Żydzi, wychodźcie, już koniec wojny”. Polacy pełnili role „wabików”, że niby to przyszli nawiązać kontakt z Żydami celem udzielenia im pomocy. Dzięki temu jednak, że znajdowaliśmy się we wnętrzach spalonych domów, skąd mogliśmy dokładnie słyszeć wydawane rozkazy i widzieć niemiecką eskortę – nie tylko, że sami nie daliśmy się wziąć na ten podstęp, ale ostrzegliśmy wszystkich innych w naszym zasięgu.
Niemcy byli wściekli, nie mogąc przez kilka dni nikogo z tego terenu „wyłowić”. Przystąpili do systematycznego wysadzania w powietrze wszystkich chodników asfaltowych, znajdujących się w podwórkach, oraz wszystkich sklepień piwnicznych, do których mieli dostęp. Chodniki w podwórkach były wysadzane z tego powodu, bo niektóre domy warszawskie miały piwnice pod chodnikami podwórek.
Tej nocy mieliśmy też jedyny wypadek (podczas całego naszego pobytu w getcie w czasie powstania), że ktoś z ukrywających się użył broni w celu zdobycia pieniędzy. Wracając w nocy z wodą usłyszeliśmy krzyki dochodzące z podwórka domu przy Świętojerskiej 36. Gdyśmy tam przybyli, okazało się, że jakiś młody chłopiec (nie znany na tym terenie) zaatakował pistoletem Kanałównę w celach rabunkowych. (Kanałówna była siostrą Izraela Kanała, bojownika ŻOB. Udało jej się wyratować po „nakryciu” schronu Wajsbrota. Była wnuczką rabina Kanała z Warszawy). Kanałówna ukrywała się przez wiele dni sama i na usilne jej prośby zabraliśmy ją do naszej grupy. Opowiedziała nam, że w schronie Wajsbrota zostało zakopane duże archiwum i że rzekomo ma się tam znajdować dużo amunicji. Schron był wysadzony w powietrze. Przez potężne leje dostaliśmy się do wnętrza, lecz we wskazanym przez Kanałównę miejscu żadnej amunicji nie znaleźliśmy.
Przed kapusiami zabezpieczyliśmy się w ten sposób, że postanowiliśmy legitymować każdego napotkanego w nocy człowieka i odstawiać go do miejsca, w którym się ukrywał. Z ludźmi z naszego terenu ustalaliśmy co noc hasła.
May 23rd. On this day, the Polish water workers arrived, escorted by Germans to shut off all water mains supplying the former brushmakers factory. Heniek Zamsz saved us from this dire situation by assembling a group of helpers, fashioning a makeshift wrench, and reopening one of the water mains supplying the second courtyard at 38 Świętojerska St. However, we were without running water for quite some time. A few days later, the Germans ordered the water supply to our area to be completely disconnected.
We started drawing water from the surviving artesian wells located in as of yet undiscovered shelters. Getting water this way was problematic due to the complicated passageway to the shelter. This area also had ordinary wells supplying groundwater. One such well was found beneath a restroom, in the basement shelter at 28 Świętojerska St. which had been discovered by the Germans. The entrance to the shelter led through a toilet bowl (located in a normal bathroom stall) which was mounted to the wall with concealed hinges. By removing the bowl, you could access the opening and descend the ladder to the cellar. We drew water from there for a few days. One day we noticed that the water was coloured. Other people hiding in the vicinity warned us not to use that water since the Germans had discovered the shelter that day and likely poisoned the water.
After shutting off the water supply to the brushmakers factory, the Germans started using a new strategy: after discovering a shelter, they poisoned all water sources and blew up artesian wells. They also began removing all food and suitcases with clothing found in shelters. In some cases, the items were destroyed on the spot while food was left covered in kerosene.
Their methods were constantly changing. Until recently, their operations were based on force and terror, with such means as fire, listening devices, and sometimes with dogs. As their operations dragged on, the Germans reached for new, heinous ideas.
The surviving shelters were hard to find and it was even harder to catch the occupants alive. Hoping for success in their next operation, the Germans started to employ deceitful tactics. Troops coming to our area brought Poles and one Jewish snitch. The snitch usually walked around the courtyards, calling out different Yiddish names, or even shouting in Yiddish: “Jews, come out, the war is over”. Poles were "lures" who pretended they were coming to make contact with Jews in order to help them. Given that we were inside the burnt out houses, close enough to see the German escort and hear their commands, not only were we able to avoid this trap, we also warned others in the area.
The Germans were furious they hadn’t “fished out” anybody from our area for a few days. They proceeded to systematically blow up all paved walkways in the courtyards, as well as all the cellar ceilings they could find. The courtyard walkways were blown up since some Warsaw houses had cellars beneath the paths.
That night we also had the only incident (during the entire ghetto uprising) where someone had used a gun to rob another person of their money. One night, while returning with water, we heard screams coming from the courtyard of 36 Świętojerska St. Upon our arrival, it turned out that a young boy (unknown in this area) had robbed Kanałówna with a pistol (Kanałówna was the sister of Izrael Kanał, the ŻOB fighter. She survived being overrun in Wajsbrot’s shelter. She was a granddaughter of rabbi Kanał from Warsaw.). Kanałówna had been hiding alone for many days and we took her into our group following her intense pleading. She told us that a large archive had been buried in the Wajsbrot shelter and there was, allegedly, a lot of ammunition to be found there. The shelter had been blown to pieces. We got inside through huge crevices, but did not find any ammunition where Kanałówna had suggested.
We protected ourselves from snitches by checking the papers of every person we encountered at night and returning them to their hiding place. We also established code words every night with people from our area.
W środę, 26 maja przez cały dzień było na naszym terenie niespokojnie, ujadały rozpylacze, wyły erkaemy, a bandyci biegali jak opętani po podwórzu; o siódmej wieczorem słychać było krzyki Żydów. Na podwórze domu przy Wałowej 4 wkroczyła zgraja bandytów niemieckich z krwawymi zaprzedańcami policji granatowej, prowadząc nowe ofiary żydowskie. Bandyci wprowadzili pięciu mężczyzn na środek podwórza otoczonego przez SS-manów z rozpylaczami. Faszyści tak długo strzelali z browningów, dopóki ofiary, brocząc we krwi, nie padły, konając w straszliwych męczarniach. To jeszcze było zbyt mało dzikim bestiom. Do konających podszedł oficer SS i kopnął każdego w twarz, dobijając następnie z pistoletu. Każdy trup otrzymał po dodatkowym strzale w głowę. Po trzech minutach wprowadzili kolejnych pięciu mężczyzn. Na zdezorientowanych i sterroryzowanych rzucili się granatowi policjanci i rozstrzelali ich. Następnie policjanci wypędzili ostatnią trójkę ofiar. Rozpoznałem w nich Ajzenberga, Weinberga i Furmana. Szli spokojnie, zrównoważeni i zrezygnowani. Gdy Furman zauważył wycelowane browningi w rękach granatowych policjantów, rzucił im ostatnie słowa: „Sługusi niemieccy, będę pomszczony!” Stalowe lufy w rękach policjantów puściły ostatnie salwy do żywych. SS-mani uradowani „pełnym sukcesem” podarowali wspaniałomyślnie ofiarom po jeszcze jednym strzale w głowę. Herszt bandy spytał: „Ob. diese ganze Scheisse ist kaput?” Gdy otrzymał odpowiedź potwierdzającą, odmaszerował wraz ze swoją świtą. Następnie przez pół godziny słychać było piski dzieci, lament kobiet i przekleństwa w języku żydowskim. Piekielne moce podjęły na nowo swoje dzieło mordu. Tym razem zagrały z bliska erkaemy, pluły rozpylacze i strzelały nagany – bardzo blisko nas… O ósmej wieczorem bandyci, pijani sukcesem, opuszczali miejsce kaźni z pieśnią na ustach, śpiewając hymn morderców: „Wir pollen nich, wir brauchen nich eine Judenrepublik”.
Niezwłocznie znaleźliśmy się na miejscu wypadku. Okazało się, że dziś został nakryty bunkier drykierów, w którym przebywało 61 osób. Na Wałowej natknęliśmy się na Rapaporta, który ocalał z bunkra drykierów. Rapaport był zasypany w piachu pod pryczami. Jak się okazało, o dziesiątej rano bandyci dobrali się do ich bunkra od strony Wałowej 2, gdzie mieściło się wejście do tunelu, prowadzącego do bunkra przy Nalewkach 14 („dziki teren”). Bandyci, po uprzednim wywierceniu dziury w podłodze piwnicznej, natrafili na tunel, do którego wpuścili gaz. Nikt z Żydów nie wychodził, chociaż ludzie dusili się. Bandyci wyrąbali kawał muru i dostali się do wnętrza. Z bronią w ręku bili opornych do utraty przytomności, następnie wypędzili Żydów z bunkra, rabując rzeczy wartościowe. Po chwili Rapaport zaprowadził nas na Wałową 2. Przed mymi oczyma ukazał się straszny widok bestialskiego mordu. Przy ścianie szczytowej domu przy Świętojerskiej 38 przy śmietniku leżały w morzu krwi kobiety, dziewczęta i dzieci. Porzucona sterta, jakby starych, bezużytecznych łachmanów, kupa szmat. Trupy leżą jeden na drugim. Piramida 42 trupów. Przy świetle latarek rozpoznajemy twarze. Sączy się jeszcze gorąca krew z przestrzelonych brzuchów, rąk, nóg, piersi i głów. Niektóre ofiary mają zawiązane chustką oczy. Patrzymy na ten koszmarny widok, a z oczu leją się strumienie łez. Po cichu rozprawiamy o nowym ogniwie w potężnym łańcuchu niemieckich zbrodni. Między trupami coś się porusza… Ktoś próbuje wstać… Dobiegamy… Mała, dziesięcioletnia dziewczynka z oczami zasłoniętymi chusteczką mówi do nas po żydowsku: „Żydzi, nie bójcie się, dajcie nam wody…” Po chwili podnosi z ziemi pięcioletnie dziecko, stwierdzając: „Ona też żyje, nawet nie jest ranna”. Po zaspokojeniu pragnienia powiada: „Ja jestem Irka Rubinsztajn, a ta druga dziewczynka to Halina Ajzenberg”. Następnie Irka opowiada swe przeżycia:
- Niemcy wyprowadzili nas z bunkra i ustawili wszystkich na Wałowej 2. Natychmiast przystąpili do rewizji rozebranych do naga, rabowania wartościowych rzeczy, zegarków, biżuterii itp. Moja starsza siostra nie dała się rozebrać do naga, to ją Niemcy zabili nahajkami i zdarli z niej odzież. Wszyscy musieliśmy stać nago od trzeciej po południu do wpół do siódmej wieczorem. Jeden z SS-manów powiedział, że będziemy rozstrzelani i tylko ten, który wskaże, gdzie znajdują się Żydzi, pozostanie przy życiu i będzie pracował w Befehlstelle. Zgłosił się na ochotnika Mundek, „furman”, którego Niemcy od razu zabrali. Następnie wyprowadzili na ulicę wszystkich mężczyzn. Nam, dzieciom, matki pozawiązywały oczy i sobie też zasłoniły oczy. Matki pouczały nas, abyśmy padły, jak tylko będą strzelać. Następnie cofnięto nas z podwórza do korytarza, skąd wyprowadzali piątkami. Ja szłam z mamusią. Trzymała mnie za rękę. Usłyszałam za sobą huk strzałów, upadłam, ktoś przygniótł mnie swoim ciężarem, krew ściekała mi po twarzy. Nie wiedziałam, czy jestem ranna, czy konająca. Serce mi waliło, w głowie zamęt, ciemno, w uszach cos huczało, a ciężar leżący na mnie strasznie przygniatał. Przychodzili Niemcy i nas kopali – kto krzyczał albo się poruszał, to strzelali do niego z małych rewolwerów. Ja wstrzymałam oddech i leżałam cicho. Po pewnym czasie usłyszałam, jak odeszli ze śpiewem… Poleżałam jeszcze trochę i zrzuciłem trupa z siebie i wtedy zobaczyłam, że trup, co mnie nakrył, to była – kończy Irka z płaczem – moja mama… Z niej lała się na mnie krew. Mamusia już nie żyła. Ucałowałam jej stygnące zwłoki i poczęłam szukać między trupami. Sądziłam, że moja siostra ocalała tak jak ja. Ale wszystkie leżały martwe. Nadepnęłam na nóżkę Halinki Ajzenberg, ona się poruszyła… Dotknęłam jej pulsu, bił lekko. Sądziłam, że Halinka jest tylko ranna i leży zemdlona. Zrzuciłam z niej trupa, który ją pokrywał, okazało się, że jest to matka Halinki… Odwiązałam Halince oczy, przyniosłam jej wody z bunkra i ocuciłam. Wtedy usłyszałam kroki. Ja z Halinką ułożyłyśmy się z powrotem między trupami udając trupy. Sądziłam, że znów będą strzały. Usłyszałam żydowską mowę. Wiedziałam, że to nasi! – Kończy Irka. A po chwili z płaczem pyta: - Błagam was, powiedzcie, dokąd mordercy uprowadzili naszych ojców? – A mała Halinka stała z boku i zanosząc się płaczem monotonnie sylabilizowała: - Mamusia już nie żyje. Tatusia Niemcy zabrali. Bunkra nie ma. Ja nie chcę żyć!
Nie można było nawet zapłakać nad tym bestialskim mordem zbiorowym – zdziczałych, zwyrodniałych hien spod znaku swastyki… Na podwórku snem wiecznym spały 42 istoty. Widoku tej piramidy kobiecych ciał nigdy nie zapomnę.
Lecz w dżungli byłego getta tryb naszego życia musiał być twardy – nie rozpaczać, nie rozczulać się, nie załamywać było nakazem chwili. Sumienie nakazywało zaopiekować się dziećmi cudem ocalałych.
Na Wałowej 4, pośrodku podwórka leżało 13 mężczyzn, którzy przed godziną tu weszli – aby już nigdy stąd nie wyjść. Wszyscy mają zaciśnięte pięści, wyraz rozpaczy na twarzach zalanych krwią – i przesitkowane ciała od kul plus dodatkowe strzały w głowę. Niektórzy leżą twarzą do ziemi – jak gdyby spali, ale kałuża krwi zdradza, że nie żyją. Jeden tylko Ajzenberg woła od czasu do czasu: „Zemsz, ratuj!” Po dokładnym zbadaniu Ajzenberga lekarz orzekł, że w naszych warunkach nie da się go wyleczyć, Ajzenberga dobił Klojński. To była ostatnia radykalna metoda, aby podświadomie nie wygadał się o bunkrach.
Dzieci, pytacie, gdzie wasi ojcowie – spójrzcie, tam leżą…
55 ludzi zostało straconych tylko za to, ze się urodzili Żydami. Jestem już głazem. Przed wojną serce dawno pękłoby mi z bólu. Obecnie miotany burzą z fali na falę, bez wytchnienia, bez chwili spoczynku, staram się nie zważać na to, że inni toną, lecz walczę z nawałą burzy, by mnie nie spłukała z powierzchni życia. A delikatny instrument – serce – powoli we mnie zamiera. Jedynie wzrok natarczywie patrzy, mózg wszystko notuje, a logika wskazuje – patrz! tak będziesz wyglądał jak oni – trupy… taki koniec cię czeka, boś i ty Żyd… Staram się nie myśleć, nie patrzeć, chcę trwać. Chcę dożyć, opowiedzieć, com widział. Lecz znów zjawiają się koszmarne wizje trupów. Widzę Żydów spalonych, zasztyletowanych, zmiażdżonych pod gąsienicami czołgów, zagazowanych, zatłuczonych kijami, rozszarpanych przez pociski. Widzę braci moich, zachłostanych, zaczadzonych, konających w straszliwych męczarniach w lochach schronów, poduszonych w wagonach, zmarłych śmiercią głodową, trupy dzieci żydowskich, którym barbarzyńcy rozbijali główki uderzeniem o ścianę. Męczą mnie wizje Żydów skaczących z płonących domów, zamęczonych córek Syjonu, które nie pozwoliły mordercom plugawić swych ciał, i dzielnych obrońców żydowskich, którzy ginęli bohaterską śmiercią.
Widzę was, dzieci żydowskie, z wykrzywionymi usteczkami, zaciśniętymi piąstkami, ze strasznym grymasem bólu i niemą rozpaczą, jak konacie w bezprzykładnych mękach. Za co zginęliście?
On Wednesday, May 26th, there was unrest in our area all day, with submachine guns barking, machine guns howling, and bandits running around like mad in the courtyards. At 7 o’clock in the evening we could hear the screams of Jews. A gang of German bandits with bloody renegades of the Polish Blue Police entered the courtyard at 4 Wałowa St., leading new Jewish victims. The bandits led five men into the middle of the yard, surrounded by SS-men armed with submachine guns. The fascists fired until the blood-soaked victims fell dying in horrible torment. But that still wasn’t enough for the wild beasts. An SS officer approached the dying men, kicking each one in the face, and shooting them again. Each corpse received an additional shot to the head. Three minutes later they led in another five men. The Blue Policemen rushed the disoriented and terrorized men and shot them all. Then the police drove out the last three victims. I recognized Ajzenberg, Weinberg and Furman. They walked forward, quiet, poised and resigned. When Furman noticed the guns, aimed at them by the Blue Policemen, he gave them his last words: “You German minions, I will be avenged!”. The steel barrels in the hands of the policemen let off their final volleys at the living. The SS-men, elated with their "complete success" generously offered each victim one more shot to the head. The gang's leader asked: "Ob. diese ganze Scheisse ist kaput?” (Is this pile of dung broken?). Having received his confirmation, he marched off with his crew. For the next half hour we heard the screaming of children, the lament of women and cursing in Yiddish. The infernal powers once again resumed their murderous work. This time, somewhere nearby, we could hear machine guns rattling, submachine guns spitting and the single shots of pistols. At eight o’clock that evening, the bandits, drunk on success, left the site of the execution singing the murderer’s hymn "Wir pollen nich, wir brauchen nich eine Judenrepublik” (We do not want, we do not need a Jewish republic.")
Right away, we found ourselves at the scene. It turned out that a metal spinners’ bunker with 61 people hiding inside was hit today. On Wałowa Street, we stumbled upon Rapaport, who survived in the metal spinners’ bunker. He was covered in sand under the bunks. As it turned out, at ten o'clock in the morning, the bandits got to their bunker from 2 Wałowa St., where there was an entrance to the tunnel leading to the bunker at 14 Nalewki St. (the “wild area”). The bandits came across a tunnel after drilling a hole in the basement floor, and filled it with gas. None of the Jews left the bunker, despite being suffocated. The bandits bored through a piece of the wall and made it inside. Guns drawn, they beat those who resisted into unconsciousness, then drove the Jews out of the bunker, robbing them of all valuables. Moments later, Rapaport led us to 2 Wałowa St. A terrible sight of the bestial murder appeared before my eyes. At the front of the house at 38 Świętojerska St., next to the dumpster, lie women, girls and children in a sea of blood. An abandoned heap, as if a pile of old and useless rags. The corpses lie one on top of the other. A pyramid of 42 corpses. By the light of our flashlights we can recognize faces. Hot blood still oozing from their shot bellies, arms, legs, breasts and heads. Some victims are blindfolded with handkerchiefs. We look upon this nightmarish view, and streams of tears pour from our eyes. We quietly discuss this new link in the powerful chain of German crimes. Something is moving between corpses . . . Someone is trying to get up . . . We run to them . . . A small, ten-year-old girl blindfolded with a handkerchief speaks to us in Yiddish: “Jews, don’t be afraid, give us some water”. A moment later she lifts a five-year-old child from the ground saying: “She’s also alive, she’s not even hurt”. After quenching her thirst she says: “I am Irka Rubinsztajn, and this other girl is Halina Ajzenberg”. Then Irka starts recounting her experiences:
- The Germans led us out of the bunker and lined us up at 2 Wałowa St.. Right away they started stripping us naked, searching and robbing us of valuables, watches, jewelry etc. My older sister wouldn’t let herself be stripped naked, so the Germans whipped her to death and then stripped off her clothes. We all had to stand naked from three in the afternoon until half past six in the evening. One of the SS-men said we would be shot and that only those who showed them where the Jews were hiding would live and be given work in Befehlstelle. Mundek “the wagon-driver” volunteered and the Germans took him away immediately. Next they led all the men into the street. Mothers blindfolded their children, and then blindfolded themselves. They told us to drop down as soon as they start firing. Then, we were all moved back from the courtyard to the corridor, from which they walked us out by fives. I went with mummy. She held my hand. I heard the roar of shots behind me, I fell, someone was pressing down on me, and blood trickled down my face. I didn’t know if I was wounded or dying. My heart was pounding, I couldn’t think straight, something was roaring in my ears and the weight on top of me was crushing. The Germans came and kicked us - whoever shouted or moved was shot with a small revolver. I held my breath and lay quietly. After some time, I heard them leave while singing… I lay a little longer and pushed the corpse off of me, and that was when I saw that the corpse laying on top of me was – Irka ended while crying – my mom. Her blood was pouring over me. Mommy was already dead. I kissed her cooling body and began searching in the bodies. I thought my sister survived like me, but they were all dead. I stepped on Halinka Ajzenberg’s leg and she moved a bit… I touched her pulse and it was weak. I thought Halinka was only hurt and had fainted. I moved the corpse that was lying on top her and noticed it was Halinka’s mother… I opened Halinka's eyes, brought her some water from the bunker and revived her. Then I heard steps. We laid back among the corpses, pretending to be dead. I thought there would be more shots, but instead I heard someone speaking Yiddish. I knew they were ours! - Irka stops talking, but a moment later she asks crying: - I beg you, please tell me, where did the murderers take our fathers? And little Halinka, who was standing by and sobbing, repeated monotonously again and again: mummy’s dead, the Germans took daddy, the bunker’s gone. I don’t want to live!
One could not even cry over this bestial mass murder, committed by those feral, degenerate hyenas with their swastika… In the courtyard, 42 beings were laying in their eternal slumber. I will never forget the sight of this pyramid of women’s bodies.
Yet, in the jungle of the former ghetto, our way of life had to be tough – no despair, no lamenting, no breaking down – this was the pressing need. Our conscience told us to care for those children who had been miraculously saved.
At 4 Wałowa St., in the middle of the courtyard, lay 13 men – who had come here an hour ago, only to never leave again. They all have clenched fists, expressions of despair on their blood covered faces, and bodies riddled with bullets, with one additional shot to the head. Some are lying face down, as if they were asleep, but the pool of blood makes it clear they are dead. Only Ajzenberg called every so often: “Zemsz, save me!”. After a thorough exam, our doctor said that Ajzenberg could not be saved under our circumstances. Klojński finished him off. This was our last resort to make sure he would not subconsciously tell the Germans about other bunkers.
Children, you’re asking where your fathers are – look, they’re lying there…
55 people were lost, only because they were born Jews. My heart has become stone-cold. Before the war my heart would have burst from the pain long ago. Now when tossed from wave to a wave, without respite, without a moment's rest, I try not to pay attention to the fact that others are drowning, and fight the storm so as not to be washed of the surface of life. And the delicate instrument - the heart - slowly dies within me. Only my eyes insistently watch, my brain notes everything, and my logic urges me – Look! Soon you will look like them – a lifeless corpse… this will be your end, since you too are a Jew… I try not to think, not to look, I want to endure. I want to survive, to tell others what I saw. But the horrible visions of corpses appear again. I see the Jews burnt, stabbed, crushed beneath tank tracks, gassed, clubbed to death, and torn apart by bullets. I see my brothers flogged to death, poisoned with smoke, dying in terrible agony in dungeon shelters, suffocating in wagons, starved to death, corpses of Jewish children who have had their little heads smashed against the wall by the barbarians. I am tormented by visions of Jews jumping from burning houses, martyred daughters of Zion, who would not allow the murderers to defile their bodies, and brave Jewish defenders who died heroic deaths.
I see you - Jewish children, with your little squirming lips, with your little fists clenched, with terrible pain and despair on your faces, I see you all while you are dying in inconceivable torment. What have you died for?
Czwartek, 27 maja. Mało było tego wszystkiego współobywatelom, naszym „dzielnym” sekundantom mordu – policji granatowej: po wczorajszym mordzie dziś przybyli na rabunek. Policjanci z XVII i XVIII komisariatu PP w Warszawie przybyli dziś o godzinie 4 nad ranem na podwórze domu przy Wałowej 4 i z ciepłych jeszcze ciał żydowskich pościągali odzież, bieliznę i obuwie, zostawiając „padlinę” nago. To samo uczynili z trupami kobiet z Wałowej 2. Odzież rabusie spakowali w worki i o piątej rano wynieśli do dzielnicy polskiej. Trupy przy ściąganiu odzieży były przerzucane jak ścierwo zwierzęce. W świętokradztwie brało udział 25 hien, uzbrojonych po zęby w różnorodną broń automatyczną i granaty.
Thursday, May 27th. It was evidently not enough for our fellow citizens, our “brave” accessories to murder – the Polish Blue Policemen: after yesterday’s murder they returned today to rob the victims. The policemen from the XVII and XVIII precinct arrived at four in the morning today to the courtyard of the house at 4 Wałowa St. and took the clothes, underwear and boots off the still warm Jewish bodies, leaving the “carcasses” naked. They did the same with the women’s bodies at 2 Wałowa St. The robbers packed the clothes into bags, and at five in the morning they took them all to the Polish quarter. The corpses were tossed like an animal carcass while their clothes were being removed. Some 25 hyenas took part in this sacrilege, armed to teeth with various automatic weapons and grenades.
Leon Najberg with three generations of descendants, in Israel, 2009, shortly before his death.